به گزارش پایگاه خبری اوشیدا:به نقل از وبلاگ سرای فرهنگ و هنر سیستان 
انواع تمبورك :تمبورك دستان دار - تمبورك بدون دستان.
تمبورك هاي بدون دستان ريتم (آكورد گيري نيز انجام مي دهند) مي نوازند. و تمبورك هاي دستان دار (پرده) علاوه بر اين، ملودي يا نغمه نيز مي نوازند .
تمبورك بدون دستان :
كاربرد تمبورك هاي بدون دستان در اجراهاي سنتي موسيقي بلوچستان :

۱.حفظ و تداوم جريان هاي ريتميك :
يكي از وظايف عمده تمبورك بدون دستان ، حفظ و تداوم جريان هاي اصلي ريتم در نغمه هاي متريك است. از اين جهت ، تمبورك نقشي مانند يك ساز ضربه اي دارد. البته تمبورك هاي دستان دار نيز مي توانند چنين نقشي را ايفا نمايند.

۲. ارائه و مداومت در اجراي مركزيت صوتي (مركز يت تونال) :
وظيفه ديگر تمبورك هاي بدون دستان ، ارائه و تكرار بي وقفه صداهاي حاصل از بعضي سيم هاي دست باز در سازهايي مانند سرود( قيچك ) و رباب يا صداهاي اصلي مقام يا آهنگ در سازهايي مانند نل (ني) و دونلي است .تمبورك گرچه كوك خود را از سازهاي ديگر مي گيرد. اما در عين حال به عنوان يك مبناي صوتي ثابت براي ساير نوازندگان عمل مي كند . به عبارت ديگر، خواننده و سازهايي كه به اجراي نغمه اصلي مشغول اند، كوك و صداهاي پايه واصلي خود را به طور مداوم با تمبورك كنترل مي كنند.

تمبورك هاي بدون دستان ازاين جهت نقشي مانند دياپازون دارند ومي توان گفت نقش تمبورك بدون دستان در موسيقي بلوچستان مانند نقش تمبورا در موسيقي هندوستان است. تمبورا در هندوستان هنگام همراهي سازهاي نغمه پرداز يا خوانندگان ، هميشه صداهاي مبنا را بدون ارائه جريان هاي ريتميك و متريك به شكل بي وقفه به نوازنده يا خواننده گوشزد مي كند و در واقع نوعي وسيله ارجاع يا ياد آوري صداهاي مبنا در طول اجراي راگاهاي * مختلف است . همين عملكرد تمبورك بي دستان در موسيقي بلوچستان است كه آن را از لحاظ خويشاوندي به سازهاي شرقي تر آسيا و به خصوص هندوستان نزديك مي سازد. تمبورك هاي دستان دار نيز مي توانند چنين نقشي راايفا نمايند.

۳.ازديادحجم و اشباع فضاي صوتي :
وظيفه ديگر تنبورك بدون دستان ، ازدياد حجم و اشباع فضاي صوتي در نمونه هاي مختلف موسيقي بلوچستان است . به همين دليل دراجراهاي مختلف موسيقي بلوچستان گاه از دو يا چند تمبورك استفاده مي شود. اين عملكرد تمبورك، آن را از تمبوراي هندوستان دور مي سازد، زيرا وظيفه تمبورا در موسيقي هندوستان ،ازدياد حجم و اشباع فضاي صوتي نيست . در عين حال ، تشابه دو واژه تمبورك و تمبورا نشان دهنده خويشاوندي اين دو ساز است . تمبورك ها ي دستان دار نيز مي توانندچنين نقشي را ايفا نمايند.


تمبورك دستان دار :
تنها در روستاي پير آباد سراوان از تمبورك دستان دار استفاده مي شود. روستاي پير اباد سراوان مركز درويشان نقشبندي دراين منطقه است و از تمبورك دستان دار نيز فقط در محافل ذكر و در همراهي رباب استفاده مي شود .تمبورك هاي بدون دستان استفاده ملوديك ندارند؛ اما روشن است كه وقتي بر دسته تمبورك دستان بسته مي شود، اين ساز نيز نقش ملوديك مي يابد.

اين تمبورك داراي ۵ تا ۶ دستان هستند ، اما نوازندگان تمبورك اغلب فراتر از اين دستان ها نيز انگشت گذاري مي كنند. در منطقه كويته در بلوچستان پاكستان نيز اين نوع تمبورك رايج است و به دمبورا معروف است . دمبوراي كويته پاكستان گاه به جاي سه سيم ، ۲ سيم دارد و تعداد دستان هاي آن نيز ۶ عدد است .


ويژگيهاي ظاهري و ساختاري

كاسه ساز حجيم و نيمه گلابي است. دسته اي طويل و قطور وصفحه اي از چوب كه روي كاسه را پوشانده است. كاسه طنيني تمبورك يكپارجه است . دسته ، بدون قسمت رابط و مياني مستقيما به كاسه متصل مي شود .

اين ساز داراي سه سيم است . سيم ها از يك طرف به سيم گير و از طرف ديگر پس از عبور از خرك و شيطانك به دور گوشي هاي سه گانه پيچيده مي شوند . تمبورك فاقد لانه كوك يا جعبه گوشي ها است و گوشي هاي سه گانه آن درامتداد دسته و در قسمت سر پنجه مستقيما به داخل دسته فرو رفته اند. گوشي هاي در يك رديف و درجهت صفحه در سوراخ هاي تعبيه شده قسمت سر پنجه فرو مي روند گوشي هاي تمبورك نسبتا بزرگ طويل و حجيم هستند؛ از اين رو براي كوك كردن آن بايد باتمام پنجه دست چپ ، گوشي ها را فشرد.

پرده هاي تمبورك هاي دستاندار در نقاط معيني روي دسته بسته شده اند . سيمگير تمبورك اغلب بسيار ابتدايي است . گاه قطعه چوب كوچكي است و گاه فقط از دو عدد ميخ فولادي تشكيل شده است. همين سادگي وابتدايي بودن درمورد شيطانك تمبورك نيز صادق است . شيطانك تمبورك يا متشكل از لبه برآمده ازدسته است يا قطعه چوب باريكي است كه در شيار دسته قرا مي گيرد و گاه حتي از يك چوب باريك ( چوب كبريت ) كه زير سيم ها و در منتهي اليه دسته قبل از سر پنجه گذاشته مي شود ،استفاده مي شود.

خرك چوبي تمبورك نيز در نقطه معيني روي صفحه قرار مي گيرد. اين ساز معمولا داراي يك بند خرك است . بند خرك يك تكه بند يا نح است كه از يك طرف به سيم گير و از طرف ديگر به سوراخ ايجاد شده در روي خرك متصل است. بند خرك نه تنها ازحركت خرك به سمت دسته جلوگيري ميكند ، بلكه مقياس و ميزاني نيز براي محل درست خرك بر روي صفحه است .

تمبورك اغلب داراي تسمه اي از چرم است كه نوازنده آن را بر كتف راست خود مياندازد. يك طرف اين تسمه به منتهي اليه قسمت پاييني كاسه و طرف ديگر آن حدودا در محل اتصال دسته به كاسه بسته مي شود . دو سر تسمه به شكل بسيار ابتدايي با ميخ هاي فلزي بر كاسه كوبيده مي شوند.
به اين ترتيب، قسمت هاي مختلف تمبورك ، شامل كاسه يك تكه ، صفحه چوبي ، دسته، سه عدد گوشي ، سه عدد سيم فلزي، خرك، سيم گير، شيطانك، بند خرك و تسمه چرمي است.


كوك تمبورك :
كوك تمبورك اعم از تمبورك دستان دار و تمبورك بدون دستان در تمام نقاط بلوچستان ثابت است. عدم تنوع كوك در اين ساز به اين دليل است كه تمبورك به استثناي تمبوركهاي محدود دستان دار، ساز ملودي نواز نيست و وظايفي را كه در اجراي نمونه هاي مختلف موسيقي بلوچستان به عهده دارد با كوك ثابت مي تواند انجام دهد.

سيم اول و دوم بصورت همصدا كوك مي شوند و سيم سوم ، يك چهارم درست پايين تر از دو سيم ديگر كوك مي شود.سيم هاي اول و دوم كه نسبت به هم همصدا هستند نيز به صورت همصدا باسيم پنجم و ششم رباب و همصدا با سيم سوم و چهارم قيچك در فاصله اكتاو پايين تر كوك مي شوند. وقتي تمبورك سازهايي مانند ني و دونلي را همراهي مي كند، صداهاي حاصل از دست باز سيم هاي تمبورك بصورت همصدا يا اكتاو، تقويت كننده و تشديد كننده صداهاي اصلي و مبناي مقام ها يا آهنگ ها خواهند بود.


تكنيك هاي اجرايي دست راست :
تمبورك هاي بدون دستان را بااستفاده از ۴ و گاه ۵ انگشت دست راست مي نوازند. به همين دليل در نواختن اين نوع تمبورك از مضراب استفاده نمي شود.تمبورك شيوه نواختن ساده اي دارد و شيوه هاي نواختن كه در ديگر سازهاي زهي زخمه اي متداول است در نواختن تمبورك مرسوم نيست. تنها حركت ها در تكنيك هاي اجراي دست راست ، محدود به مضراب راست ( از بالا به پايين ) و مضراب چپ ( از پايين به بالا) است.
نواختن تمبورك در نمونه هاي مختلف موسيقي بلوچستان معمولا بصورت ريتميك و بي وقفه است. مگر در دو مرحله از اجراي شَئر يعني مرحله دَپگال و الحان كه معمولا تمبورك ساكت است يا فقط با زخمه هاي تك و آزاد نواخته مي شود.

موارد و نوع استفاده تمبورك:
با توجه به اينكه تمبورك اغلب يك ساز همراهي كننده است ( با تمبورك هاي دستان دارگاه ملودي نيز مي نوازند). دربيش تر انواع و فرم هاي موسيقي و بلوچستان به استثناي سرنانوازي ،موتك، ليلو، آمبا و برخي از آوازهاي داراي ريتم آزاد مانند كردي ، ذهيروك، ليكو و ... تمبورك ساز جدايي ناپذير اجرا محسوب مي شود. شاخص ترين نمونه هاي حضور تمبورك را مي توان دراجراي شئر، موسيقي گواتي ، سوت و ذكرهاي درويشان نقشبنديه صاحبان مشاهده كرد.


۱. شئر
در اجراي شئر كه روايت هاي حماسي ، تاريخي ، اجتماعي و مذهبي بلوچي است ، يك سرود( قيچك ) و دو تمبورك شركت دارند. تمبورك اول را شائر يا خواننده روايت ها مي نوازد . دراجراي شئر ، دو تمبورك را گاه به صورت متناوب و گاه باهم مي نوازند.
شئر در برگيرنده سه شكل يا سه فرم اجرايي مختلف است . اين سه فرم در طول اجراي روايت ، بنا بر محتواي داستان و شعر ( متن ) متناوباً عوض مي شوند.
شكل اول، دپگال ناميده مي شود. در اين مرحله خواننده با بيان محاوره اي و به صورت رسيتاسيون به بيان داستان مي پردازد و تمبورك نمي نوازد، اما بيان او توسط تمبورك دوم و قيچك همراهي مي شود.
شكل دوم ، سازينك ناميده مي شود و موسيقي در اين مرحله ريتميك است . تمبورك اول و دوم باهم و همراه با قيچك آواز را همراهي مي كنند .
شكل سوم ، الحان ناميده مي شود. محتواي شعر ها در اين مرحله يا خاموش اند يا در صورت اجرا، برتري با تمبورك دوم است . به اين ترتيب ، نقش تمبورك دراجراي شعر بسيار حساس و تعيين كننده است .

۲.موسيقي و ذكرهاي گواتي
در اجراي آوازها و ذكرهاي گواتي نيز به دليل تحرك ويژه اين آوارها و ذكرها ، نقش تمبورك بسيار حساس و چشمگير است . ويژگي هاي عمده موسيقي گواتي را مي توان درتحرك فوق العاده ،افزايش تدريجي سرعت و تمپو ، تكرار بي وقفه شكل ها و جمله هاي كوتاه و افزايش تدريجي حجم موسيقي خلاصه كرد. از آن جا كه گروه هاي اجرا كننده موسيقي گواتي در بلوچستان ايران از حيث تعداد و نوع ساز متنوع هستند ، تعداد تمبورك نيز به همين اعتبار در اين نوع گروه ها متغير است . دراين ميان استفاده از يك قيچك و دو تمبورك بسيار رايج است . گاه يكي از دوتمبورك را خواننده ذكرهاي گواتي مي نوازد و تمبورك دوم را يكي از اعضاي گروه جوابگو ) گروهي كه جواب ها و ترجيع ذكرها را بازگو مي كنند) مي نوازد. نغمه هاي گواتي در بلوچستان توسط سازهايي مانند نل ( ني ) و دو نلي نيز اجرا مي شوند. دراين نوع اجراها هم تمبورك حضور غالب دارد.

جهت كسب اطلاعات بيشتر به تاپيك موسيقي گواتي مراجعه كنيد.


۳. سوت
در اجراي سوت ( آوازها و ترانه هاي شاد بلوچي ) نيز نقش تمبورك بسيار مهم است و معمولا ازهمه سازهاي بلوچي بجز سرنا، دهل، جوره و دونلي در آن استفاده مي شود. براي اجراي سوت از ۱ تا ۳ تمبورك استفاده مي كنند و يكي از ان ها گاه توسط خواننده نواخته ميشود.

به طور كلي نواختن تمبورك توسط خواننده اعم از شائر، خواننده ذكرهاي گواتي، خواننده سوت و ... بسيار معمول است . نواختن تمبورك به خواننده بلوچ امكان مي دهد تا ساير اجرا كنندگان را از نظر سرعت ، وزن ، كمي و زيادي حجم موسيقي و... آسان تر رهبري كند.

۴.غزل خواني و ذكرهاي محافل درويشان نقشبنديه صاحبان
در غزل خواني و ذكرهاي درويشان نقشبنديه صاحبان معمولا از دو ساز رباب و تمبورك استفاده مي شود. نقش تمبورك در اجراي ذكرهاي اين محافل بسيار حائز اهيت است . تجمع درويشان صاحبان بيش تر در منطقه مرزي ميان سراوان و پاكستان است.


جنس و مواد به كار رفته در ساختمان تمبورك :
كاسه طنيني :كاسه يكپارچه تمبورك از چوب هاي مختلفي ساخته مي شود. رايج ترين چوب ها براي كاسه ، پرپوك و توت است . درخت پرپوك بيش تر در پاكستان يافت مي شود. صداي حاصل از كاسه هاي ساخته شده از چوب پرپوك نيز بهتر است . به همين دليل كاسه بيش تر تمبورك هاي مرغوب كه از پاكستان به ايران آورده مي شوند، از چوب پرپوك است . گاه كاسه را از چوب انبه نيز مي سازند.

صفحه : صفحه تمبورك از چوب هاي مختلفي ساخته مي شود . رايج ترين چوب براي ساختن صفحه، چوب گز است.

دسته : دسته تمبورك نيز از چوب هاي مختلفي ساخته مي شود. اين چوبها اغلب از ميان چوب هاي سخت انتخاب ميشوند تا بتوانند كشش و فشار ناشي از سيم ها را تحمل نمايند. از چوب توت نيز گاه براي ساختن دسته استفاده مي شود.

گوشي ها : گوشي هاي تمبورك معمولا از چوب پرپوك يا چوب گز ساخته مي شوند.

سيم گير : درتمبورك هاي مرغوب ، سيم گير از جنس چوب و در تمبورك هاي معمولي ، يك يادو ميخ فلزي است .

سيم ها : جنس وترهاي سه گانه تمبورك در حال حاضر ، سيم هاي فولادي سفيد است و در قديم زه ( روده تابيده شده گوسفند) بوده است . ضخامت هر سه سيم فولادي يكسان است .

دستان ها : درتمبورك هاي دستان دار، جنس دستان ها در حال حاضر ، سيم نايلوني چهار لا است و در قديم زه بوده است

مضراب : از مضراب فقط درتمبورك هاي دستان دار استفاده ميشود، آن هم وقتي كه تمبورك وظيفه اجراي ملودي را به عهده دارد . جنس مضراب در اين نوع تمبورك ها از« پيش » ( برگ درخت داز، نوعي نخل وحشي در بلوچستان ) است . برگ «پيش » را طوري گره مي زنند كه قسمتي ازآن ميان انگشت هاي شست و سبابه قرار مي گيرد و قسمت ديگري از آن با سيم ها تماس مي يابد.
--------------------
*راگا : موسيقي سنتي هند از راگاهاي زيادي تشكيل شده است. راگا معادل و مشابه همان دستگاه در موسيقي سنتي ايران است.